سرپرستی کودکان و نوجوانان

قرابت در لغت به معنای خویشاوندی است در عامل حقوق دو عامل پدیدآورنده رابطه قرابت است. اولین عامل قرابت به دلیل وجود رابطۀ نسبی استکه قرابت ناشی از خون نیز نامیده می‌شود مثل رابطه‌ای که فرزند با پدر طبیعی خود دارد. دومین عاملقرابت به دلیل وجود رابطۀ سببی یعنی رابطۀ ناشی ازدواج ایجاد گردد. مثل رابطۀ زوج با مادر زوجه. در قوانین بسیاری از کشورها عامل دیگری نیز سبب به وجود آمدن قرابت می‌شود و آن قرابت ناشی از فرزندخواندگی است. در فقه قرابت ناشی از فرزندخواندگی به رسمیت شناخته نشده است و به همین جهت آثار رابطه فرزند و والدین طبیعی بر این نهاد بار نمی‌شود، مثلاً فرزند خوانده از پدر و مادر یا همان سرپرستان خود ارث نمی‌برد و یا ممنوعیت ازدواج با قرابت نسبی در این رابطه وجود ندارد. قانون ایران به تبعیت از فقه، فرزندخواندگی را به رسمیت نشناخته‌ است، اما قانونگذار برای پر کردن این خلاء و همچنین حمایت از کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست، قانونی تحت عنوان قانون حمایت از کودکان بدسرپرست تدوین نمود که این قانون نهاد سرپرستی را جایگزینی مناسب برای فرزندخواندگی معرفی کرد و نهاد سرپرستی موفق شد خلاء به رسمیت نشناختن فرزندخواندگی را پر کند.

مفاد این قانون چیست؟

این قانون در پی تامین منافع مادی و معنوی طفل تصویب شد و برای رسیدن به این هدف شرایطی را برای سرپرستی تعیین کرد و مقرراتی را در این خصوص لازم‌الرعایه دانست. در ادامه به بررسی شرایط لازم جهت امر سرپرستی اطفال بی‌سرپرست یا بد سرپرست می‌پردازیم، سپس بررسی خواهیم کدام گروه از اطفال می‌توانند به سرپرستی گرفته شوند و در آخر پروسۀ اداری این فرآیند را بررسی می‌کنیم.

پیش از بررسی شرایط لازم برای سرپرستی خوب است به این سوال پاسخ دهیم که چه کسانی می‌توانند تقاضای سرپرستی اطفال را داشته باشند؟

اولین گروه که می‌توانند متقاضی امر سرپرستی باشند، زن و شوهری هستندکه پنج سال از ازدواج آنها سپری شده به شرط آنکه حداقل یکی از آنها دست کم 30 سال سن داشته باشد.

دومین گروه که می‌توانند متقاضی سرپرستی شوند، زن و شوهری است که به تصریح پزشکی قانونی امکان بچه دارد شدن برای آنها وجود ندارد. برای این دسته لزوم رعایت شرط سپری شدن 5 سال از ازدواج منتفی خواهد شد.

گروه سوم، که قانون به آنها اجازۀ امر سرپرستی را داده، دختران و زنان بدون شوهر با حداقل سن 30 سال است.

چهارمین گروه که قانون به آنها اجازۀ به سرپرستی گرفتن اطفال را داده زن و شوهری است که دارای فرزند می‌باشند به شرط آنکه یکی از زوجین حداقل 30 سال سن داشته باشد.

لازم به ذکر است مطابق قانون اولویت در سرپرستی اطفال ابتدا با زن و شوهر بدون فرزند پس از آن دختران و زنان بدون شوهر فاقد فرزند بالای 30 سال و در نهایت زن و شوهر دارای فرزند است.

نکته‌ای که باید در این خصوص در نظر گرفته شود این است که اگر شخص متقاضی سرپرستی از بستگان کودک یا نوجوان باشد علاوه بر اینکه از اولویت برخوردار هستند، دادگاه می‌تواند با اخذ نظر سازمان و با رعایت مصلحت کودک و نوجوان آنها را از برخی شرایط مقرر در قانون معاف نماید.

خوب است بدانید متقاضیانی که کمتر از پنجاه سال داشته باشند نسبت به افراد بالای پنجاه سال سن در اولولیت هستند.

اکنون که با افرادی که توانایی سرپرستی اطفال را دارند آشنا شدیم به بررسی مهم‌ترین شرایط لازم برای سرپرستی اطفال و نوجوانان می‌پردازیم. لازم به ذکر است که این شرایط در مواد 3، 4، 5 و 6 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست ذکر شده‌ است.

تابعیت ایرانی: شخصی که درخواست سرپرستی طفلی را دارد باید تابعیت ایرانی داشته باشد فارغ از اینکه مقیم ایران باشد یا خارج از ایران. ایرانیان مقیم خارج می‌توانند تقاضای سرپرستی خود را از طریق سفارتخانه یا کنسولگری یا دفاتر حفاظت از منافع یا سفیر اکرودیته به سازمان بهزیستی تقدیم نمایند.

سن بیش از 30 سال: افرادی که درخواست سرپرستی کودکان بی‌سرپرست یا بد سرپرست را دارند باید حداقل 30 سال سن را دارا و درصورتی که زن و شوهری متقاضی سرپرستی باشند همین که سن یکی از آنها حداقل 30 سال باشد برای اینامر کافی است.

تقید به انجام واجبات و ترک محرمات: در خصوص این شرط باید دو نکته را ذکر کرد. نکتۀ اول اینکه در خصوص اقلیت‌های دینی و مذهبی این تقید طبق مقررات دین خودشان در نظر گرفته می‌شود. دومین نکته آن است از آنجا که تشخیص تقید افراد دشوار است این تقید را مفروز می‌دانند.

عدم محکومیت جزائی موثر با رعایت مواد مقرر در قانون مجازات اسلامی: طبق قانون مجازات اسلامی محکومیتی را محکومیت جزائی موثر می‌دانیم که شخص به تبع اجرای حکم از حقوق اجتماعی محروم شده باشد.

تمکن مالی: قانونگذار برای آنکه مطمئن باشد زندگی طفل یا نوجوان تحت سرپرستی از نظر مادی تامین است این شرط را در قانون حمایت از اطفال و نوجوانان گنجانده است. به موجب قانون، اشخاصی که درخواست سرپرستی اطفال را دارند باید به تشخیص دادگاه، بخشی از اموال خود را به طفل تملیک کرده که این تملیک با توجه به شرایط سرپرست و همین‌طور شرایط طفل به سه صورت ممکن است که به تشریح آن می‌پردازیم:

حالت اول آن است که قاضی تصمیم به انتقال بخشی از اموال سرپرست به طفلرا بگیرد که در ادبیات حقوقی این عمل را اخذ تضمین عینی می‌نامیم.

حالت دوم وقتی حادث می‌شود که قاضی تشخیص دهید انتقال مال یا همان اخذ تضمین عینی ممکن و یا به مصلحت طفل نیست که در این صورت قاضی اقدام به اخذ تعهد کتبی مبنی بر انتقال بخشی از اموال سرپرست می‌کند.

سومین حالتی که ممکن است رخ دهد آن است که بنا به مصلحت طفل، قاضی تصمیم بگیرد بدون اخذ تضمین عینی یا تعهد کتبی سرپرستی را به متقاضی واگذار نماید و این زمانی اتفاق می‌افتد که طفل خود تمکن مالی داشته باشد و نیاز او به حمایت مالی سرپرست توسط قاضی احراز نگردد.

عدم حجر: در ابتدا لازم است به این سوال پاسخ دهیم که محجور کیست؟ محجور کسی است که توانایی ادارۀ زندگی خود را نداشته و به همین سبب برای او قیم منصوب گردیده باشد، مثل شخصی که دچارجنون است. با این توضیح پر واضح است که چرا شخص محجور نمی‌تواند طفل یا نوجوانی را به سرپرستی بگیرد.

حال که با مهم‌ترین شرایط لازم برای امر سرپرستی اطفال آشنا شدیم اکنون به این سوال پاسخ می‌دهیم که کدام گروه از اطفال و نوجوانان می‌توانند به سرپرستی گرفته شوند؟

اولین گروه، کودکانی هستند که هیچ کدام از پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری آنها وجود نداشته و یا در قید حیات نباشند و یا اگر در قید حیات هستند، صلاحیت سرپرستی طفل را نداشته باشند مشروط بر اینکه ضم امین یا تعیین ناظر هم نتواند در این موقعیت کارساز باشد.

دومین گروه، کودکانی هستند که به موجب حکم دادگاه، سرپرستی آنها به ادارۀ بهزیستی سپرده شده است مشروط به این امر که با سپری شدن دو سال از تحویل آنها به بهزیستی هیچ یک از پدر، مادر، جد پدری یا وصی منصوب از سوی ولی قهری به سازمان بهزیستی مراجعه ننماید.

حال که با شرایط سرپرستان و اطفال آشنا شدیم بهتر است باروندی که برای این امر باید طی شود آشنا شویم:

ـ مرحلۀ اول: متقاضیان باید برای ثبت‌نام در سامانۀملی فرزندخواندگی به نشانیاینترنتی www.adoption.behzisti.net مراجعه و مدارک مورد نیاز خود را آپلود کنند.

ـ مرحلۀ دوم: از متقاضیان جهت انجام مصاحبه دعوت به عمل می‌آید. اطلاع‌رسانی و هماهنگی با متقاضیان جهت دعوت اصولاً از طریق پیامک و در موارد خاص به صورت تلفنی انجام می‌شود.

ـ مرحلۀ سوم: با متقاضیان جهت انجام بازدید منزل متقاضی هماهنگی صورت می‌گیرد. اطلاع‌رسانی و هماهنگی با متقاضیان جهت دعوت اصولاً از طریق پیامک و در موارد خاص به صورت تلفنی انجام می‌شود.

ـ مرحلۀ چهارم: معرفی به مراکز مشاورۀ فرزندخواندگی جهت دریافت خدمات مشاوره؛ اطلاع‌رسانی و هماهنگی با متقاضیان جهت دعوت اصولاً از طریق پیامک و در موارد خاص به صورت تلفنی انجام می‌شود.

ـ مرحلۀ پنجم: از متقاضیان جهت دریافت معرفی‌نامۀ ادارۀ پزشکی قانونی جهت انجام آزمایشات صحت جسم و روان و عدم اعتیاد و همچنین دفاتر پیشخوان دولت برای دریافت گواهی عدم سوءسابقۀ کیفری دعوت می‌شود.

ـ مرحلۀ ششم: از متقاضیان جهت بررسی نهایی مدارک و پاسخ استعلام‌ها شامل گزارش مددکاری، پاسخ مشاور فرزندخواندگی، پاسخ ادارۀ پزشکی قانونی و پاسخ دفتر پیشخوان دولت، مصاحبۀ اعضا کمیته با متقاضیان و… به کمیتۀ فرزندپذیری استان دعوت می‌شود.

ـ مرحلۀ هفتم: متقاضیان امر سرپرستی به مرکز محل اقامت کودک معرفی شده و یا با قرار گرفتن در لیست نوبت جهت ملاقات کودک این مرحله را نیز پشت سر می‌گذارند. همچنین متقاضیان به مشاور دینی جهت دریافت خدمات مشاورۀ دینی نیز معرفی خواهند شد.

ـ مرحلۀ هشتم: ارسال پرونده به دادگاه و به بهزیستی (پس از فرا رسیدن نوبت)؛ همزمان متقاضیان باید دادخواست سرپرستی خود را در سامانه ثنا مربوط به قوۀ قضائیه ثبت و همچنین در جلسه دادگاه و صدور رای سرپرستی شرکت کنند.

ـ مرحلۀ نهم: در این مرحله متقاضیان به مرکز جهت تحویل کودک معرفی می‌شوند و بهزیستی تا پایان ۱۸ سالگی بر وضعیت کودک نظارت دارد.

ـ مرحلۀ دهم: پیگیری پدر و مادر خانواده و بهزیستی برای تبدیل قرار آزمایشی شش ماهه به حکم دائم سرپرستی است.

ـ مرحلۀ یازدهم: اخذ مدارک برای کودک است که پدر و مادرخوانده و بهزیستی برای اخذ شناسنامه، تعهدات مالی به نفع کودک، بیمۀ عمر و… پیگیری می‌کنند.

کلام آخر

از آنجایی که مطابق با فقه فرزندخواندگی به رسمیت شناخته نشده‌است قانونگذار ایران تلاش کرده با تاسیس نهاد سرپرستی جایگزین قانونی مناسبی را برای این اقدام خیرخواهانه تعیین نماید. قانون حمایت از اطفال و نوجوانان جهت تامین مصلحت کودک شروطی را برای سرپرست و طفل در نظر گرفته که به طور مختصر با آن آشنا شدیم. پس از اینکه سرپرستان با آگاهی کامل از قوانین خود را صالح تشخیص دادند لازم است آمادگی خود را به سازمان بهزیستی اعلام دارند و مراحل اداری و قضایی لازم را پشت سرگذارند اما این مسیر دارای پیچیدگی‌های حقوقی زیادی است که عدم اطلاع از آن و همچنین رویه موجود می‌تواند سبب اتلاف وقت و هزینه بسیاری برای متقاضیان گردد از طرفی بعد از پیمودن روند اخذ سرپرستی، آثار حقوقی ویژه‌ای در خصوص مسائل مربوط به ارث و نفقه بر این رابطه بار خواهد شد که ضرورت مشورت از متخصصان حقوقی را دو چندان می‌کند در این راستا تیم حقوقی دادگام برای پیمودن آگاهانه و مطمئن این مسیر با حضور اساتید دانشگاه و وکلای پایه یک دادگستری در کنار شما خواهد بود.