روابط اشخاص حقیقی و حقوقی در فضای هر جامعه‌ای، تا حد بسیار زیادی متاثر از قراردادهای حقوقی است. با این حال نباید از این نکته غافل شد که فرآیند تنظیم قرارداد، فرآیندی زمان‌بر و توام با پیچیدگی‌های حقوقی فراوان است که بسیاری از اشخاص و کسب‌وکارها را نسبت به این موضوع، محتاط می‌کند. به همین خاطر کاربرد هوش مصنوعی در تنظیم قرارداد از موضوعات جدیدی است که فناوری تلاش کرده است تا خدمات حقوقی را تا حد ممکن تسهیل کند. در حال حاضر بوسیله چند استارتاپ حقوقی در جهان، مانند LawGeex، امکان تنظیم قرارداد با استفاده از هوش مصنوعی فراهم شده است، به این معنا که متقاضی تنظیم و بررسی قرارداد حقوقی، قرارداد پیشنهادی خود را به سامانه هوش مصنوعی وارد می‌کند و سامانه مذکور با استفاده از یادگیری ماشینی و سایر امکانات هوش مصنوعی، متن قرارداد حقوقی را تجزیه تحلیل می‌کند و با استفاده از داده‌های نرم‌افزاری مرتبط با اصطلاحات و مفاهیم حقوقی، گزارش خاصی را برای مخاطب تهیه می‌کند. هوش مصنوعی میتواند نکات حقوقی متعددی را در قرارداد شناسایی کند و با اشاره به آنها از مخاطب خود بخواهد کلمات یا اصطلاحات جدیدی به آن بیفزاید یا از آن کم کند و مطابق با درخواست وی قراردادی هوشمند تنظیم نماید. همینطور تحلیل و ویرایش قرارداد به وسیله هوش مصنوعی با استفاده از داده‌های حقوقی کلان، امکانی است که فناوری هوش مصنوعی در زمینه تنظیم قراردادهای حقوقی ارائه می‌کند. همچنین هوش مصنوعی میتواند با داشتن بانک اطلاعاتی گسترده، نمونه قراردادهای موفق یا کم اشکال حوزه قرارداد مورد نظر مخاطب خود را مبنای تحلیل قرار دهد.
ازجمله مباحث بسیار مهم و اساسی در عرصه تجارت الکترونیک و جامعه پیشرفته امروزی، استفاده از نرم افزارهای الکترونیک هوشمند به منظور حصول توافق و انعقاد قراردادهای مختلف میباشد. نرم افزارهایی که در بسیاری از موارد میتواند خلأ ها و نواقص عقل بشری را پوشش داده و باتوجه به وظایف و تکالیف محوله به آنها به نحو احسن نسبت به برقراری رابطه حقوقی با اشخاص دیگر اقدام نمایند. به طوری که امروزه موضوع تبیین نقش و ماهیت این نرم افزارها و تقنین ضوابط و مقرراتی در خصوص مسائل حقوقی جدید در رابطه با این نرم افزارها، از جمله چالش‌های حقوقی در تمام نظام‌های حقوقی دنیا محسوب می‌شود.
در ادامه به بررسی نقش هوش مصنوعی در قراردادهای حقوقی خواهیم پرداخت:
پیش نویس قراردادها
بررسی اصل قرارداد و بررسی اینکه یک قرارداد کامل است و از ریسک جلوگیری می‌کند، یکی از تأثیرات هوش مصنوعی بر قراردادها است. در حال حاضر ابزارهای هوش مصنوعی متعددی وجود دارد که به وکلا کمک می‌کند اسناد مداوم، مناسب و به روز را در حوزه های معامله و دادخواهی پیش نویس کنند و با مراجعه به بانک‌های اطلاعاتی عظیم پیش نویس‌ها، پیش نویس مناسبی را در هر دو حوزه‌های معامله و دادخواهی ارائه دهند. دستیاران صوتی برای دستیاران مجازی فعال شده که با صدا می‌توانند به وکلا در یادداشت برداری، رونوشت کردن اسناد و رونویسی مکالمه کمک کنند، که میتواند برای وکلا در حال حاضر مفید باشد. یکی دیگر از کاربرد های هوش مصنوعی در این حوزه، ترجمه زبان برای وکلایی است که با مشتری‌های بین المللی یا موارد مرزی برخورد می‌کنند که دستیاران مجازی که قادر به ترجمه اسناد و ارتباطات قانونی هستند، می‌توانند کمک به سزایی در این موارد برای این دسته از وکلا و حقوقدانان به عمل آورند.
پیشرفت در مدیریت قراردادها
در حالی که نرم‌افزارهای بازبینی اسناد قانونی سال‌ها وجود داشته‌اند، این نرم‌افزارها معمولاً به شرکت‌ها و حقوقدانان و وکلا، تنها در ذخیره سازی و سازماندهی قراردادهای آنها کمک می‌کنند. به طور کلی؛ نرم‌افزارهایی که از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند، آن چه که این ابزارها می‌توانند انجام دهند را تسهیل می‌کنند. به عنوان مثال، همه نرم‌افزارهای پیمانکاری می‌توانند انواع قراردادها (حتی به زبان‌های مختلف) را بر اساس تشخیص الگو در نحوه تدوین اسناد شناسایی کنند. از آنجایی که نرم افزارهای پیمانکاری هوش مصنوعی، الگوریتم خود را روی مجموعه‌ای از داده‌ها (قراردادها) برای تشخیص الگوها و استخراج متغیرهای کلیدی (بندها، تاریخ‌ها، طرفین و غیره) اجرا می‌کنند، شرکت‌ها و وکلا را قادر به مدیریت کارآمدتر قراردادهای خود می‌سازند؛ زیرا می‌دانند که چه چیزی در هر کدام از آنها است و بدین ترتیب به سادگی می‌توانند آنها را ارزیابی کنند.
نرم افزارهای هوش مصنوعی همچنین پیش‌بینی ساده‌ای را ارائه می‌دهند که دارای پیآمدهایی برای گام‌های معقول است، چرا که انواع نرم‌افزارهای هوش مصنوعی می‌توانند حجم بزرگی از داده‌ها را به سرعت مرتب کرده و قراردادهای فردی را بر اساس معیارهای خاص ما، دسته‌بندی کنند. نرم‌افزارهای اخیر هوش مصنوعی همچنین می‌توانند قراردادها را به درستی در هر فرمتی بخوانند، تحلیل‌هایی را درباره داده‌های استخراج شده از قراردادها فراهم سازند، و داده‌های قرارداد را بسیار سریعتر از تیمی از وکلا استخراج کنند. این امر ممکن است به نظر وکلا خبر بدی باشد، اما لزوماً این گونه نیست؛ چراکه داشتنِ داده‌های قرارداد اضافی، میتواند شرکت‌ها و افراد را قادر به بروز‌رسانی منظم‌تر قراردادهای خود سازد و وکلا می‌توانند به جای بررسی قراردادها، تمرکز بیشتری روی نقش خود به عنوان مشاور را در این موارد داشته باشند.
حفظ سازگاری و عدم تعارض قراردادها
انواع نرم افزارهای هوشمند، به شرکت‌ها و افراد در حفظ سازگاری اصطلاحات و کاربرد آنها در همه قراردادهای آنها کمک می‌کنند. به عنوان مثال، اگر شرکتی به دنبال تعریف اصطلاح «اطلاعات محرمانه» به نحوی خاص در توافق‌نامه‌های عدم افشای (NDAs) خود است، باید اطمینان حاصل کند که همه بخش‌های آن سازگار با این تعریف هستند و تغییرات در تعریف با سرعت و دقت اعمال می‌شوند زیرا تغییر میتواند منجر به آسیب به شرکت شود. نرم افزارهای پیمانکاری هوش مصنوعی می‌توانند سازگاری این اصطلاح را در طول الگوهای شرکت حفظ کنند و اصطلاحات دیگری را که دلالت بر «اطلاعات محرمانه» در NDAs از طرفین کسب و کار دارند مشخص کنند.
توانایی شناسایی و استخراج بخش های کلیدی داده ها، به شرکت‌ها در سازماندهی و استخراج قراردادها نیز کمک می‌کند. به عنوان مثال، یک شرکت با تعداد زیاد قراردادهای فروشنده، باید اطمینان حاصل کند که تغییرات در مفاد خاتمه و جریمه و خسارت (هم در قراردادهای خود شرکت و هم در قرار دادهای فروشنده) پیگیری خواهند شد. مدیریت تغییرات، وظیفه بزرگی است که نیاز به سازماندهی کنش‌گرانه دارد. اما نرم افزارهای پیمانکاری هوش مصنوعی می‌توانند این مفاد را در قراردادهای شرکت و در قراردادهای ارسال شده توسط فروشنده ثبت و استانداردسازی کنند، که به موحب آن، شناسایی مصادیق عدم رعایت مفاد و تضمین برطرف کردن سریع مفاد نامطلوب، بسیار راحت‌تر می‌شود. علاوه بر‌این، نرم افزارهای پیمانکاری هوشمند می‌توانند (با انجام تجزیه و تحلیل سریعتر از تیم وکلا) ریسک در قراردادها را به وسیله شناسایی اصطلاحات و بندهای نامطلوب به سرعت ارزیابی کنند. و این میتواند ریسک خطای انسانی در تدوین و بازبینی قرارداد را کاهش دهد.
قراردادهای هوشمند
تعاریف متعددی از قراردادهای هوشمند بیان شده است؛ از جمله گفته اند: «قراردادهای هوشمند قراردادهای الکترونیکی هستند که در بستر بلاک چین(Blockchain) منعقد شده و انعقاد آنها تحت نظارت هوش مصنوعی و مراجع صلاحیت دار قانونی صورت می گیرد. این قراردادها پس از انعقاد و نهایی شدن توسط طرفین و هوش مصنوعی، در بستر بلاک چین، بدون امکان تغییر، ثبت و جهت مشاهده عموم عرضه می‌گردند». این ویژگی قراردادهای هوشمند که از آن به شفافیت تعبیر می‌شود، میتواند یکی از عوامل پیشگیری از وقوع جرایم مالی مرتبط با اموال، مانند فروش مال غیر، کلاهبرداری‌های ملکی و… باشد. در واقع این روش، از ارتکاب و تحقق رکن مادی این جرایم یا هر گونه سوء استفاده حقوقی مرتبط با اموال پیشگیری می‌کند.
قراردادهای هوشمند به نوعی نوشته می‌شوند که پس از اجرا و تحقق، همه طرفین از صحت اجرای آن مطمئن باشند و پای واسطه در قرارداد حذف شود. جذابیت اصلی قرارداد هوشمند آنجاست که وقتی اجرا می‌شود، حتی خود توسعه‌دهنده هم نمی‌تواند مانع اجرای آن شود، مگر آنکه پیش از اجرا فکر آن را کرده باشد. برای همین است که پس از اجرا همه طرفین از درست اجراشدن آن مطمئن هستند. روش کار قراردادهای هوشمند، مشابه با کار دستگاه‌های فروش خودکار است که در مترو و امکان عمومی آنها را می‌بینیم. به‌عنوان مثال، وقتی می‌خواهید از این دستگاه‌ها نوشابه بخرید، پول را به دستگاه می‌دهید و دستگاه به‌صورت خودکار پول را پردازش می‌کند و نوشابه را تحویل می‌دهد؛ بدون اینکه پای واسطه‌ای در میان باشد. برای اجرای یک قرارداد هوشمند سه مرحله اصلی طی می‌شود:
1- شرایط به‌طور کد نوشته می‌شود و روی بلاکچین ذخیره می‌شود.
2- وقتی شرایط موجود در کد برآورده شد، دستورات به‌طور خودکار اجرا می‌شود.
3- نتیجه اجرای قرارداد روی بلاکچین ذخیره می‌شود.
آنچه مشخص میباشد این است که قراردادهای منعقده از طریق نرم افزارهای الکترونیکی هوشمند، مستثنی از شرایط اساسی صحت معاملات نبوده و در این قراردادها نیز مباحث مربوط به اهلیت، قصد و رضا، مشروعیت جهت معامله و معین بودن موضوع قرارداد، قابلیت طرح و بحث دارد. درخصوص اعتبار و صحت قراردادهای منعقده از ناحیه نرم افزارهای الکترونیکی هوشمند نیز تردیدی وجود ندارد، چرا که به دلالت ماده 191 قانون مدنی: «عقد محقق می شود به قصد انشاء به شرط مقرون بودن به چیزی که دلالت بر قصد کند». فلذا برای انعقاد عقد، تلاقی و توافق دو قصد انشاء کافی بوده و ابراز قصد انشاء نیز به هر طریقی ممکن می باشد. ابراز قصد انشاء ممکن است از طریق نرم افزارهای الکترونیکی هوشمند صورت پذیرد.
مزایای قراردادهای هوشمند
1_ خودکارسازی: قراردادهای هوشمند با کاهش نیاز به واسطه‌ها، کارایی را افزایش و خطای انسانی را کاهش می‌دهند.
2_ افزایش اعتماد: قراردادهای هوشمندی که روی بلاکچین‌های امن و شفاف اجرا شوند، به اعتماد بیشتر طرفین کمک می‌کنند.
3_ امنیت: قراردادهای هوشمند از الگوریتم‌های رمزنگاری استفاده می‌کنند تا تراکنش‌ها را ایمن کنند؛ بنابراین ریسک تقلب کم می‌شود.
4_ سرعت: قراردادهای هوشمند با حذف کاغذبازی‌ها و فرایندهای زمان‌بر، سرعت انجام تعاملات را بیشتر می‌کنند.
5_ توقف‌ناپذیری: وقتی قرارداد هوشمندی پیاده‌سازی می‌شود، قوانین و شرایط موجود در آن قابل‌تغییر نیست. در همه شرایط، طرفین مجبور هستند به توافق پایبند بمانند.
6_ تمرکز زدایی: قراردادهای هوشمندی که روی بلاکچین‌های آزاد اجرا شوند، غیرمتمرکز هستند؛ یعنی کنترل آن در دست نهاد یا شرکت واحدی نیست و این یعنی حذف منفعت‌طلبی یا اهمال کاری در اجرای این قراردادها.
کلام آخر
استفاده از هوش مصنوعی در حوزه حقوق باعث بهبود دسترسی به خدمات حقوقی، کاهش هزینه ها، و افزایش سرعت و دقت می‌شود، اما همچنان باید به چالش‌ها و مسائل اخلاقی توجه داشت و سیاست ها و قوانین مناسبی برای مدیریت این تکنولوژی ارائه شود. در آخر، قراردادهای هوشمند به عنوان یک نمونه فراتر از قراردادهای سنتی با توانمندی‌ها و امکانات بیشتری در زمینه‌های مختلف اقتصادی و فناوری معرفی شده‌اند. این قراردادها با اتکا به ترکیبی از تکنولوژی بلاکچین و هوش مصنوعی، قابلیت اجرا و اداره خودکار تعهدات را فراهم می‌کنند و از امکانات تحلیل داده و یادگیری ماشین بهره‌مند شده‌اند. آینده این نوع قراردادها با توجه به رشد فناوری و افزایش نیاز به امانت و شفافیت در تعاملات، بسیار روشن و پر از چالش‌هاست. از طریق ادغام هوش مصنوعی با قراردادهای هوشمند، می‌توان امکانات و کاربردهای آینده را به سطحی نوین از پیچیدگی و کارایی برتر رساند. در نتیجه، این نوع قراردادها به عنوان سازوکارهای اساسی در تحولات آینده اقتصاد دیجیتال و جامعه هوشمند مطرح خواهند شد. پس لازم است به هنگام تجهیز سامانه ها و طراحی الگوریتم های هوش مصنوعی، با شخص متخصص در این زمینه مشورت صورت گیرد. در این راستا گروه حقوقی دادگام که متشکل از اعضای هیأت علمی دانشگاه و وکلای پایه یک دادگستری است، از جمله استارت آپ هایی است که با نگاه به نیازهای روز جامعه که سرعت و دقت را طلب می‌کند، خدمات اینترنتی حقوقی ای را با تلفیق هوش مصنوعی و با استفاده از الگوریتم های آن، از جمله قراردادهای هوشمند، دادخواست های آماده و سفارشی، شکوائیه ها و همچنین امکان مشاوره آنلاین و تلفنی را برای عموم مردم در دسترس قرارداده است و به شما عزیزان در حوزه ارائه خدمات حقوقی کمک می کند.
[1] رضایی، امیررضا؛ استفاده از هوش مصنوعی در وکالت، فعالیت های حقوقی و قرارداد نویسی، دهمین همایش کنفرانس بین المللی و ملی مطالعات مدیریت، حسابداری و حقوق، اردیبهشت 1403، ص8
[2] رشوند بوکانی، ناصر؛ ناصر، مهدی؛ قصد متعاملین در قراردادهاي هوشمند: شرایط اعتبار و شیوه احراز آن، دوفصلنامه علمی پژوهش نامه حقوق اسلامی، شماره اول(پیاپی49)، بهار و تابستان 1398، صص 271 الی 300
