بخشی از نظام حقوقی یک کشور به قانون گذاری در حمایت از ایده پردازان و خالقان آثار تعلق دارد، یعنی آنچه که حاصل فکر و تراوشات ذهنی افراد می‌باشدکه به اموال فکری معروف است و موضوع بحث در حقوق مالکیت فکری می‌باشد. اموال فکری قابل اشاره در عالم خارج نیستند، چهره فیزیکی ندارند ولی ممکن است تبلور خارجی داشته باشد. امروزه بخشی از چرخه اقتصاد جوامع و تولید ثروت بر پایه اموال فکری است و این موضوع اهمیت حقوق مالکیت فکری را نشان می‌دهد. هر چه جامعه ای پیشرفته تر باشد حمایت از صاحبان خرد و اندیشه و قانون گذاری در حوزه مالکیت فکری بیشتر است و از این رهرو به پیشبرد علم و فرهتگ و هنر کمک می‌کنند.
حقوق مالکیت فکری به دو دسته کلی حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مالکیت صنعتی تقسیم می‌شود. اصطلاح اثر ادبی و هنری گستره وسیعی از آثار را شامل می‌شود و حقوق مولفان و نویسندگان نیز در دسته حقوق مالکیت ادبی و هنری قرار می‌گیرد که قانون‌گذار در این راستا قوانینی به تصویب رسانده است که مهمترین آن قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان وهنرمندان است که در سال 1348 به تصویب مجلس سنای وقت رسید. آیین نامه اجرایی قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان نیز موجود است و همچنان لازم اجرا می‌باشد. مهمترین کنوانسیونی که در سطح بین‌الملل از آثار ادبی و هنری و حقوق مولفان و نویسندگان حمایت می‌کنند کنوانسیون برن است که به دلایلی ایران به این کنوانسیون نپیوسته است.
حقوق مولفان و نویسندگان را می‌توان به دو دسته حقوق مادی و معنوی تقسیم نمود.
حقوق معنوی مولفان و نویسندگان
حقوق معنوی حقوقی است که وابسته به شخصیت پدیدآورندگان آثار است و جنبه غیرمالی دارند و با توجه به ماده 4 قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان محدود به زمان و مکان نیست و غیر قابل انتقال است.
موارد زیر از جمله حقوق معنوی مولفان و نویسندگان می‌باشد»
1)حق انتساب اثر به خالق: هر مولف و نویسنده‌ای حق دارد تا نام خودش را بر اثری که خلق کرده‌است بگذارد، اما ممکن است مولف و نویسنده اثر خود را با اسم مستعار یا به صورت گمنام عرضه کنند. به حق انتساب اثر به خالق، حق پدری نیز گفته می‌شود که از حقوق معنوی مولفان و نویسندگان به شمار می‌آید.
2)حق افشا یا عمومی کردن اثر: حق مولف و نویسنده است تا درباره انتشار و چگونگی آن تصمیم‌گیری کند. هر اثری تا قبل از افشا جنبه خصوصی و شخصی دارد.
3) حق رعایت حرمت اثر یا حق حفظ تمامیت اثر: دخل و تصرف در اثر مخصوص پدیدآورنده است و هیچ کس حق ندارد در اثر تغییری به وجود آورد. بعضی از نظام‌های حقوقی معتقدند اگر تغییر در اثر به شهرت و حیثیت خالق صدمه‌ای وارد نکند امکان تغییر در اثر وجود دارد که این نظر در کنوانسیون برن مورد قبول واقع شده‌است، اما در نظام حقوقی ایران، حق حفظ تمامیت اثر مولف و نویسنده مطلق است و امکان تغییر در اثر وجود ندارد که این موضوع در ماده 19 قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان وهنرمندان منعکس شده‌است.
4) حق پشیمانی و بازستانی اثر: بعد از خلق و افشای اثر ممکن است مولف و نویسنده به دلایلی از خلق اثر پشیمان گردد. به همین علت در بعضی از نظام‌های حقوقی امکان بازپس‌گیری اثر برای مولف و نویسنده وجود دارد. این حق در نظام حقوقی ایران پذیرفته نشده‌است.
حقوق مادی مولفان و نویسندگان
حقوق مادی از جمله حقوق مالی است که قابل نقل و انتقال و قابل تقویم به پول می‌باشد و دارای محدودیت زمانی و مکانی است یعنی قانون‌گذار در مدت زمان معین و در محدوده مشخص مکانی از حقوق مادی مولفان و نویسندگان حمایت می‌کند. نقل انتقال حق مادی هم می‌تواند به صورت ارادی یعنی با انعقاد قرارداد باشد و هم می‌تواند به صورت غیر ارادی باشد و پس از مرگ به ورثه منتقل شود. موارد زیر از جمله حقوق مادی مولفان و نویسندگان می‌باشد.
1) حق تکثیر و نسخه برداری از اثر:کسی که اثری را تولید می‌کند حق تکثیر و تولید انبوه آن را نیز دارد، این حق در عرف به حق کپی رایت نیز معروف است و ممکن است به صورت فیزیکی، دیجیتال، صوتی و ترجمه باشد.
2)حق عرضه به عموم:صاحب اثر می‌تواند درباره عرضه عمومی محصول فکری خود و چگونگی آن تصمیم‌گیری کند.
3) حق انتقال اثر: از آنجا که اثر مولف و نویسنده از اموال وی محسوب می‌شود، حق نقل و انتقالآن یعنی فروش، صلح و دیگر طرق انتقال مالکیت را نیز دارد.
4) حق ترجمه اثر: در کنوانسیون برن ترجمه آثار دیگران بدون اجازه آنان غیرقانونی است و پیگرد قانونی دارد به همین منظور لازم است قبل از ترجمه از صاحبان آثار کسب اجازه نمود. با توجه به این موضوع که ایران هنوز به کنوانسیون برن ملحق نشده است، ترجمه آثار خارجی بدون کسب اجازه از صاحب اثر پیگرد قانونی در پی ندارد، اما به حکم اخلاق و رعایت حقوق مولفان و نویسندگان لازم است برای ترجمه موافقت صاحبان آثار کسب شود.
5) حق تعقیب اثر: مولف و نویسنده‌ای که اثر خود را منتقل کرده‌باشد و بعد از انتقال اثر در نتیجه تحولات قیمت اثر افزایش یابد حق دریافت درصدی از فروش‌های آتی را دارد. این حق که به حق تعقیب معروف است از جمله حقوق مولفان و نویسندگان به شمار می‌آید که در نظام حقوقی ایران جایگاهی ندارد و شناسایی نشده است.
حمایت از حقوق مولفان و نویسندگان
برای اینکه حقوق مولفان و نویسندگان در ایران قابل شناسایی و حمایت باشد لازم است اثر شرایط لازم را داشته باشد:
1) ایده محض نباشد: برای حمایت از حقوق مولفان و نویسندگان باید ایده مولف و نویسنده تجلی و نمود بیرونی داشته باشد. قانون‌گذار از ایده محض که نمود بیرونی ندارد حمایت نمی‌کند. اگر بخواهیم از ایده محض که همان تفکر است حمایت کنیم مانع پیشرفت علم خواهیم شد.
2) اثر اصالت داشته باشد:اثر زمانی اصیل محسوب می‌شود که محصول تفکر و تراوشات ذهنی صاحب اثر باشد. در کنار اصالت مفهومی به نام تازگی مطرح است که نشان دهنده جدید بودن اثر می‌باشد، یعنی مشابهه اثر تا کنون وجود نداشته است. اثر ممکن است اصالت داشته باشد ولی تازگی نداشته و وام‌دار آثار پیشین باشد. در همین راستا اصالت مطلق و نسبی مطرح می‌گردد. اثری که حاصل تفکر شخص است و جدید و نو هم باشد اصالت مطلق دارد، اثری هم که حاصل تراوشات ذهنی شخص باشد ولی ایده اصلی از آثار دیگر گرفته شده باشد و بر پایه آثار پیشین به وجود آمده باشد اصالت نسبی را داراست.
3) انتشار اولیه اثر در ایران باشد: برای اینکه قانون‌گذار از حقوق مادی مولفان و نویسندگان حمایت کند لازم است اثر برای اولین بار در ایران منتشر شود که به این موضوع در ماده 22 قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان و هنرمندان اشاره شده‌است. البته از حیث زمانی، حمایت قانون‌گذار از حقوق مادی مولفان و نویسندگان تا 50 سال پس از فوت مولف و نویسنده امکان دارد.
حمایت از حقوق مولفان و نویسندگان نیازمند تشریفات خاصی نیست و لازم نیست اثر مولف و نویسنده به ثبت برسد تا از حمایت قانون‌گذار بهره‌مند شود. فقط کافی است اثر قابلیت انتساب به شخص را داشته باشد.
رعایت نکردن حقوق مولفان و نویسندگانی که آثار آنان از حمایت قانون‌گذار و نظام حقوقی ایران برخوردار است، با ضمانت اجرای حبس همراه است که در فصل چهارم قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان وهنرمندان به آن اشاره شده است.
استثنائات وارد بر حقوق مولفان و نویسندگان
در بعضی از موارد قانون‌گذار استفاده از آثار را بدون اجازه از صاحب آن مجاز دانسته‌است. این مصادیق از استثنائات وارد بر حقوق مولفان و نویسندگان است.
1) استفاده شخصی: اگر نسخه‌برداری از اثر برای استفاده شخصی و غیر انتفاعی باشد، بدون کسب اجازه از صاحب اثر مجاز است. این موضوع در ماده 11 قانون حمایت ازمؤلفان و مصنفان وهنرمندان منعکس شده‌است. هر چند این عمل پیگرد قانونی ندارد اما برای رعایت حقوق مولفان و نویسندگان بهتر است نظر آنان نیز شنیده شود.
2) استفاده آموزشی: تکثیر و نسخه‌برداری از اثر مولف و نویسنده بدون اجازه، اگرچه ناقض حقوق مولفان و نویسندگان است، اما اگر هدف از آن آموزش باشد پیگرد قانونی ندارد.
3) استفاده پژوهشی و تحقیقاتی: امکان استفاده از آثار برای مقاصد پژوهشی و تحقیقاتی بدون کسب اجازه از صاحب اثر امکان‌پذیر است. هرچند به نظر می‌رسد برای رعایت حقوق مولفان و نویسندگان بهتر است از ایشان کسب اجازه نمود.
4) نیاز کتابخانه و موسسات علمی آموزشی: از دیگر استثنائات وارد بر حقوق مولفان و نویسندگانتکثیر اثر توسط کتابخانه‌های عمومی و موسسات علمی آموزشی در نسخ محدود برای رفع نیاز و جلوگیری از نابودی اثر می‌باشد که در ماده 8 قانون حمایت ازمؤلفان و مصنفان وهنرمندان به آن اشاره شده‌است.
5) نقل قول: ذکر بخشی از اثر به صورت نقل قول از استثنائات وارد بر حقوق مولفان و نویسندگان است که اگر همراه با ذکر منبع و مأخد باشد پیگرد قانونی ندارد، البته نقل قول از آثار منتشر شده مجاز است. این مورد در ماده 7 قانون حمایت ازمؤلفان و مصنفان و هنرمندان آورده شده‌است.
کلام آخر
اهمیت اموال فکری و حقوق مرتبط به آن در جوامع امروزی و مدرن غیر قابل انکار است. هر روز فکر نو و ایده نو به ظهور می‌رسد، خودنمایی می‌کند و نمود بیرونی می‌یابد. بخش مهمی از اموال فکری به آثار مولفان و نویسندگان تعلق دارد که به ترویج علم و فرهنگ و هنر کمک می‌کند و نسل‌های آینده را پرورش می‌دهد. به همین علت است که حقوق مولفان و نویسندگان در نظر قانون‌گذار محترم شمرده شده و در صورت عدم رعایت حقوق مولفان و نویسندگان ضمانت اجرا پیش‌بینی کرده است. مسایل بسیاری اعم از کیفری و حقوقی نیز در حوزه حقوق مولفان و نویسندگان وجود دارد که نیاز به یک متخصص آشنا به این حوزه را نشان می‌دهد. در همین راستا گروه حقوقی دادگام با سابقه درخشان در حوزه حقوق مالکیت فکری و حقوق مولفان و نویسندگان، صاحبان خرد و اندیشه را برای پیشبرد علم و فرهنگ و هنر جامعه همراهی می‌کند.
